Puszkar (Puszkarenko) Martyn (zm. 1658), kozacki pułkownik połtawski, przywódca powstania.
Zapewne od r. 1648 P. służył w wojsku powstańczym Bohdana Chmielnickiego. Był po ugodzie zborowskiej w r. 1649 pułkownikiem połtawskim (mógł nim być już uprzednio). W marcu 1651 szedł ze swym pułkiem i z innymi pułkownikami na odsiecz Iwanowi Bohunowi oblężonemu przez wojska kor. w Winnicy. Brał udział w bitwie pod Beresteczkiem (28–30 VI). Po rozbiciu tu 8 VII sił kozackich przy próbie wyjścia z osaczenia P. przybył do Pawołoczy do B. Chmielnickiego na czele 600 koni. Był uczestnikiem rady perejasławskiej w styczniu 1654 i złożył wówczas przysięgę na wierność carowi. Ok. 10 XII 1654 w grupie hetmana nakaźnego Miśki Dubiny P. bronił Bracławia, który Stefan Czarnecki próbował zdobywać. Dn. 29 I 1655 został wysłany przez Chmielnickiego ze Stawiszcz na rozpoznanie z 1 500–2 000 ludzi. Pod Ochmatowem zatrzymała jego marsz polsko-tatarska grupa pod dowództwem Ruszczyca i osaczyła w tutejszym zameczku. Nadeszłe wkrótce polskie siły główne rozpoczęły przygotowania do szturmu, gdy jednak otrzymały wiadomość o zbliżaniu się Chmielnickiego odstąpiły od oblężenia, by ruszyć mu naprzeciw, pozostawiwszy oddział Jacka Szemberga w celu blokowania P-a. Chmielnicki 29 I zepchnięty na północ przebił się 1 II do Ochmatowa, oswobodził P-a z oblężenia i zabrał go ze sobą z całym jego oddziałem.
Wiadomości o działalności P-a w okresie od sierpnia do grudnia 1657 są skąpe, częściowo mało wiarygodne, a parokrotnie wydają się sprzeczne ze sobą. P. jakoby starał się o buławę hetmańską. Jeśli nawet tak było, to wkrótce przeszedł na stronę Iwana Wyhowskiego i był jednym z tych, którzy go wybrali na hetmana kozackiego na radzie czehryńskiej 5 IX (informacja, że w elekcji tej P. nie brał udziału, pochodzi z bezwartościowej dla tego okresu kroniki S. Wełyczki). Spośród pułkowników tylko on i Paweł Tetera wespół z Wyhowskim wysłali list na Krym w celu nawiązania stosunków z Tatarami. Jeszcze w połowie grudnia P. uchodził za zwolennika hetmana. Stopniowo jednak przechodził do opozycji. Naradzie w Korsuniu 21 X deklarował swą wierność carowi Aleksemu. Co prawda robił to z innymi pułkownikami, z Teterą, Hrehorym Hulanickim, Piotrem Doroszenką, którzy i później należeli do głównych zwolenników Wyhowskiego, lecz P. szedł dalej. Na okazane przez hetmana niezadowolenie, że Rosjanie przekazywali subsydia w małowartościowych pieniądzach miedzianych, P. stwierdził, że walor monecie nadaje carskie imię.
Teren pułku połtawskiego został skolonizowany stosunkowo niedawno przed r. 1648 przez zbiegłych chłopów, powodowało to jego silne zradykalizowanie, a przyczyniało się do tego i bliskie sąsiedztwo mocno zradykalizowanego Zaporoża, którego Kozacy rekrutowali się spośród uboższych i gdzie najpierw pojawiła się opozycja przeciw Wyhowskiemu. Stopniowo i P., zapewne pod wpływem swych podwładnych, przechodził coraz bardziej na stanowisko opozycji, zamyślając prawdopodobnie o uzyskaniu buławy. W połowie listopada oddział jego, wyprawiony rzekomo dla schwytania jadących do Moskwy wysłanników atamana koszowego Jakowa Barabasza, dołączył do tego poselstwa. Po wyjeździe (po 8 XII 1657) z Moskwy P. skłonił posłów do rozesłania uniwersałów na Naddnieprze przekręcających rzeczywistą odpowiedź i głoszących, że car nie uznaje Wyhowskiego i że nakazał zwołać radę dla wyboru nowego hetmana. W oparciu o to pismo P. (na przełomie 1657 i 1658 r.) zmobilizował swój pułk i wystąpił otwarcie przeciw Wyhowskiemu, domagając się nowej elekcji. Do Moskwy wysłał swoje poselstwo (przybyłe tu 18 II), oskarżając Wyhowskiego o zdradę, o wiązanie się z ordą i Rzpltą. Po nieudanej próbie pertraktacji z P-em Wyhowski wysłał (w połowie stycznia) przeciw Barabaszowi i P-owi oddziały pod wodzą Iwana Bohuna i Iwana Serbina (głównie zaciężnych Serbów, w sile od 1 500 do paru tysięcy ludzi). Zajęły one północną część pułku połtawskiego wraz z Hadziaczem i stanęły pod Połtawą, aby ją zablokować. Dn. 6 II P. i Barabasz niespodziewanym napadem rozbili grupę Bohuna i Serbina na uroczysku Żuków Bajrak. Następnie P. zajął obszar między Psiołem a Ukrainą Słobodzką, umieszczając w Hadziaczu i w innych miastach swe załogi.
Zarzuty Zaporożców, że Wyhowski został nieformalnie obrany, spowodowały, iż car wyprawił na Ukrainę Bogdana Chitrowa w celu załagodzenia sporów wśród starszyzny i dokonania nowego wyboru hetmana. Dn. 27 I wysłał on do kozackiej starszyzny wezwania na radę do Perejesławia na 4 II. P. domagał się zmiany miejsca rady na bliższe Połtawie Łubnie lub Mirhorod; był to jednak zapewne pretekst i nie zamierzał w ogóle na nią jechać, obawiając się, że wobec przewagi zwolenników Wyhowskiego, ten i tak zostanie wybrany ponownie na hetmana, do czego rzeczywiście doszło 17 II. P. uznał radę za nielegalną. W porozumieniu z nim Zaporożcy zwołali nową radę do Łubni. P. pod tym pretekstem podjął działania w celu opanowania pułku mirhorodzkiego. Aby odwrócić uwagę Wyhowskiego, wysłał P. na zadnieprzańskie terytorium pułku czehryńskiego (rozciągające się od Jeremijowki po Krzemieńczuk) Zaporożca Iwana Dońca z kozakami połtawskimi, co stwarzało pozory zagrożenia Czehrynia – siedziby hetmańskiej, a sam natomiast poszedł w kierunku Łubni, do których wkroczył 15 III. Kozacy mirhorodzcy 19 III obrali swym pułkownikiem Stefana Dowhala. Dn. 15 III P. spotkał się w Łubniach z Chitrowym i domagał się odeń, bezskutecznie, zwołania nowej rady. Chitrow wymógł na nim nawet przysięgę na posłuszeństwo carowi i Wyhowskiemu i zobowiązanie rozpuszczenia wojska. Tego ostatniego P. nie wykonał i nie zamierzał podporządkować się hetmanowi. Powstanie szerzyło się nadal.
Do początków kwietnia 1658 powstańcy i oddziały P-a opanowali obszar między Ukrainą Słobodzką a Perewołoczną, Łochwicą i Łubniami. Po 6 IV powstańcy zajęli Krzemieńczuk. Garnęli się do nich ubodzy «hultaji», «hołota» (Kozacy także zaporoscy, ludzie luźni, mieszczanie, chłopi), nie tylko z pułku mirhorodzkiego, ale i z innych terenów. Powstańcy występowali przeciwko starszyźnie, zarządcom majątków Wyhowskiego i zapewne Jerzego Niemirycza (który świeżo przeszedł na stronę kozacką) oraz przeciw zwolennikom hetmana. Posłowie Wyhowskiego w Moskwie twierdzili, że radykalizacja ruchu przerosła zamierzenia P-a, że działa on pod naciskiem Zaporożców – Dońca i Michała Stryndży. Były to jednak prawdopodobnie tylko nadzieje na rozłam wśród powstańców, które się nie spełniły. Próby Wyhowskiego podjęcia pertraktacji nie powiodły się; P. kazał zabijać jego wysłanników. Wyprawiał raz po raz posłów do Moskwy, podnosił, że wybór hetmana jest nielegalny, a także zarzucał Wyhowskiemu zdradę, związki z Rzpltą i Tatarami, domagał się jego usunięcia (pisma P-a z 18 II, 21 III, 6, 18, 31 V, poselstwo wysłane 1 IV z Połtawy). Moskwa widziała w ugrupowaniu P-a stronnictwo dążące do ściślejszego zacieśnienia związków z państwem carów, podczas gdy niepokoiło ją dążenie Wyhowskiego do samodzielności, lecz wobec poparcia hetmana przez zdecydowaną większość starszyzny nie mogła go usunąć. Obawiano się również ukraińskiej wojny domowej, w której by silne wojska kozackie wzajemnie się wyniszczyły, a która mogłaby Wyhowskiego rzucić w objęcia Tatarów lub Rzpltej. Nie zamierzano bynajmniej ugrupowania P-a oddać na pastwę hetmana. Domagano się wprawdzie (ok. 1 III), by uznał władzę Wyhowskiego, lecz obiecywano darowanie kar za poprzednie czyny. W kwietniu Aleksy wysłał posłów do obu obozów. Jego gramoty wzywały pułkowników do posłuszeństwa wobec hetmana. Z kolei Iwan Opuchtin, poseł carski, przybyły 11 V do Czehrynia zabraniał hetmanowi podejmowania działań przeciwko P-owi i sprowadzania ordy. Pod koniec kwietnia przybyli na pomoc Wyhowskiemu Tatarzy Karasz-beja. P. zwracał się – bezskutecznie – o posiłki do cara i do Grigorija Romodanowskiego, dowódcy pułku – korpusu w Biełgorodzie.
Dn. 14 V 1658 hetman wyruszył z Czehrynia, 16 V przeprawił się przez Dniepr; po połączeniu z siłami zadnieprzańskimi rozporządzał ogółem 6 000 ordy, swymi oddziałami zaciężnymi i 8 pułkami kozackimi. Spośród tych ostatnich spora część szeregowych, a nawet starszyzny nie chciała razem z Tatarami iść przeciw współbraciom, sporo uciekało. W sumie zapewne rozporządzał siłami ponad 20 000. Jak się zdaje P. i jego sprzymierzeńcy zbyt późno podjęli mobilizację nowych wojsk i nie zdołali na czas z siłami głównymi dotrzeć do Dniepru, by bronić przeprawy. Barabasz z Zaporożcami, zbliżający się do Krzemieńczuka, cofnął się do Krasnego Łuhu nad Hołtwią, gdzie ok. 21 V przybył P., który 19 V wyszedł z Połtawy z wojskiem. Połączone jego siły sięgały zapewne parunastu tysięcy. Dowhal, naciskany przez pułki: niżyński i pryłucki, idące z kierunku Łubni, wycofał się na północny wschód w nadziei, że zmyli pogoń i uda mu się połączyć z P-em, ale przed 29 V zamknęła mu drogę orda pod Zinkowem i zmusiła do wycofania się. Dn. 25 V P. z Barabaszem, za namową właśnie przybyłego do nich posła rosyjskiego Nazarego Alfimowa, wysłali list do Wyhowskiego, obiecując mu posłuszeństwo pod warunkiem, że odeśle ordę i obieca, że nie będzie się mścił. Wyhowski pismem z 26 V spod Hołtwi odpowiedział, że aby uniknąć walki, P. z Barabaszem muszą przybyć do jego obozu i wyznać swe winy, nic nie pisał jednak o zapewnieniu im bezpieczeństwa. Obaj przywódcy powstania zdecydowali się w tych warunkach podjąć walkę. Dn. 27 V Wyhowski ruszył na Połtawę i P. też podjął odwrót w jej kierunku. Dn. 28 V doszło do porażki straży tylnej P-a pod Połuozerom. Powstańcy zamknęli się w Połtawie. Hetman stanął 30 V milę od miasta, z kolei osobno o milę od Wyhowskiego założyli obóz Tatarzy. P. rozpoczął ok. 6 VI pertraktacje, prosząc o przebaczenie, hetman 10 VI wysłał mu zakładników. Był to jednak tylko podstęp P-a, który chciał osłabić czujność nieprzyjaciół. O północy z 10 na 11 VI 1658 wyszedł P. z miasta zostawiwszy pod nim Barabasza i Dowhala z częścią sił. Sam poszedł pod osłoną lasów pod obóz hetmana i udało mu się wedrzeć do obozu Wyhowskiego. Wedle relacji sługi Kazimierza Bieniewskiego ułatwił to P-owi pułkownik Filon Dziedziały. Ponieważ jednak Wyhowskiemu udało się zbiec do Tatarów, P. posądził Dziedziałego o zdradę i kazał go ściąć. Walka trwała długo. P. zdobył artylerię przeciwnika. Większą część sił Wyhowskiego wyparto z obozu i odrzucono na odległość ok. 2 km, gdy już rankiem przybył hetman z ordą. Tatarzy i Kozacy podjęli atak na powstańców i rozbili ich po zażartym boju. Barabasz i Dowhal nadeszli ze swymi oddziałami prawdopodobnie zbyt późno, po klęsce sił głównych. P. miał zginąć, jego uciętą głowę wbito podobno na spisę na postrach powstańcom. Mniej wiarygodna jest wersja, że P. dostał się do niewoli i został ścięty.
P. był bohaterem siedemnastowiecznych dum ludowych.
P. miał paru synów, określano ich nazwiskiem ojca wyłącznie w formie Puszkarenko. Jeden z nich Kiryk prowadził po śmierci ojca działania przeciw Wyhowskiemu, był krótko pułkownikiem połtawskim (1658/9); gdy bronił Połtawy przed Tatarami pomagał mu inny syn P-a – Marek – zwany Kołomakiem, który wiosną 1659 jeździł do cara z prośbą o posiłki. Wkrótce, w nieznanych okolicznościach, Kiryk został pozbawiony pułkownikostwa i usiłował latem 1659 porozumieć się ze zwolennikami Wyhowskiego. Próby te wykryto i Kiryka aresztowano w Połtawie.
Russ. biogr. slovar’; Enc. Wojsk., (Ochmatów); – Hruševs’kyj, Istorija, VIII č. 3 s. 279, IX, X; Korenec’ D., Povstanne Martyna Puškarja, w: Naukovyj zbirnyk prys’vjačenyj prof. M. Hruševs’komu, Lw. 1906; Kubala L., Wojna moskiewska. R. 1654–1655, W. 1910 s. 194–5, 198–9; tenże, Wojny duńskie i pokój oliwski 1957–1660, Lw. 1922; Majewski W., Struktura społeczna a orientacje polityczne na Ukrainie Prawobrzeżnej (1659–1662), „Roczn. Przemyski” T. 10: 1967 s. 109, 115–16, 120; Solov’ev S., Istorija Rosii, Moskva 1961 VI; Stecjuk K. J., Narodni ruchi na livoberežnij i słobidskij Ukraïni v 50–70-ch rokach XVII st., Kyïv 1960 s. 132, 134–5, 143, 145, 149, 151–75, 178–80; Z dziejów Ukrainy, Kijów [Kr.] 1912 s. 587–8; – Dokumenty ob osvoboditel’noj vojne ukrainskogo naroda 1648–1654 g. g., Kiev 1965.
Wiesław Majewski